2. Βιώσιμη κατανάλωση

Συγκεκριμένα εμπόδια στη διάδοση της βιώσιμης κατανάλωσης

Ο σύγχρονος πολιτισμός διαμορφώνει έναν μονοδιάστατο και εξειδικευμένο άνθρωπο, ο οποίος υπηρετεί την ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής [3]. Χάρη στην εξειδίκευσή του, είναι ένα γρανάζι σε μια μηχανή που λειτουργεί καλά και χάρη στην αποξένωση και τον ατομικισμό του, είναι ένας ιδανικός καταναλωτής, προσανατολισμένος στην υπερκατανάλωση. Αξίζει να τονιστεί ότι μειώνοντας το κόστος παραγωγής και αυξάνοντας τον όγκο των πωλήσεων, οι εταιρείες στοχεύουν στη μεγιστοποίηση του κέρδους. Η ταχεία τεχνολογική ανάπτυξη στις αρχές του 20ού και 21ου αιώνα δημιουργεί την προσδοκία υψηλής ανθεκτικότητας και αξιοπιστίας των τεχνικών προϊόντων. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ειδικά στη βιομηχανία πληροφορικής, αυτό δεν είναι τόσο προφανές, καθώς τα τεχνολογικά επιτεύγματα αντιμετωπίζουν τεχνικά εμπόδια που ευνοούν την αποτυχία της τεχνολογίας. Ωστόσο, υπό το πρίσμα της στρατηγικής μεγιστοποίησης του κέρδους με την αύξηση του όγκου πωλήσεων, η μεγάλη διάρκεια ζωής ενός προϊόντος είναι ανεπιθύμητη. Οι κατασκευαστές επιθυμούν να μειώσουν την ωφέλιμη διάρκεια ζωής των προϊόντων τους. Μέχρι πρόσφατα, μια τέτοια δήλωση θεωρούνταν θεωρία συνωμοσίας. Σήμερα, υπάρχουν πολλά παραδείγματα κατασκευαστών που ενεργούν με αυτόν τον τρόπο. Οι συσκευές καταρρέουν όλο και πιο γρήγορα μετά τη λήξη της περιόδου εγγύησης, οπότε η διάρκεια ζωής των συσκευών γίνεται όλο και μικρότερη, και η Ευρωπαϊκή Ένωση ανησυχεί ιδιαίτερα για αυτό το ζήτημα [4].

Η προγραμματισμένη αχρήστευση, ή με άλλα λόγια η προγραμματισμένη μείωση της διάρκειας ζωής ενός προϊόντος, περιλαμβάνει τον προγραμματισμό, από την αρχή της διαδικασίας κατασκευής, και την εισαγωγή σε ένα προϊόν ενός στοιχείου, συστατικού ή λύσης που θα προκαλέσει την παλαίωση ή την καταστροφή του πιο γρήγορα [5]. Έτσι, οι ενέργειες των κατασκευαστών αντιβαίνουν στις αρχές της βιώσιμης κατανάλωσης. Το φαινόμενο της προγραμματισμένης αχρήστευσης σχετίζεται με την κατασκευή προϊόντων, ενώ από την πλευρά των καταναλωτών μπορούμε να δούμε το φαινόμενο της αντιληπτής αχρήστευσης. Η αντιληπτή  αχρήστευση είναι η πεποίθηση του καταναλωτή ότι χρειάζεται ένα νέο, ανανεωμένο προϊόν, παρόλο που το υφιστάμενο προϊόν λειτουργεί καλά [6]. Η αντιληπτή αχρήστευση οδηγεί σε παρόμοια αποτελέσματα με την προγραμματισμένη αχρήστευση. Κατά συνέπεια, ο κύκλος ζωής του προϊόντος μειώνεται, η ροή αποβλήτων αυξάνεται, η κατανάλωση πρώτων υλών, ενέργειας και περιβαλλοντικής ρύπανσης αυξάνεται. Όλες αυτές οι αρνητικές συνέπειες έχουν μια κοινή πηγή, η οποία είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους μέσω της αύξησης του όγκου πωλήσεων. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι οι επιλογές των καταναλωτών αποτελούν σημαντικό παράγοντα τόνωσης της προσφοράς. Ως εκ τούτου, οι δραστηριότητες μάρκετινγκ και ιδίως η διαφήμιση αποτελούν σημαντικά εργαλεία για την υλοποίηση των απαιτήσεων βιώσιμης κατανάλωσης. Αξίζει να τονιστεί ότι οι περισσότερες μέθοδοι μάρκετινγκ για τη δημιουργία στάσεων προς τους καταναλωτές περιλαμβάνουν τη χειραγώγηση που οδηγεί στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς ενός ατόμου χωρίς να γίνεται αντιληπτό από τον καταναλωτή [7]. Ως εκ τούτου, υπό το πρίσμα των αρχών της αειφόρου ανάπτυξης, όπου ο στόχος είναι η ευημερία της κοινωνίας, θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην εκπαίδευση του κοινού ώστε να είναι ανθεκτικό στη χειραγώγηση και στη διάδοση εργαλείων που παρέχουν αξιόπιστα και ανεξάρτητα δεδομένα.

2.2. Η περιβαλλοντική εξισορρόπηση ως πηγή δεδομένων για τη διαμόρφωση της βιώσιμης κατανάλωσης

Κατά τη δημιουργία προϊόντων, τόσο υλικών όσο και άυλων, διεξάγονται διάφορες διαδικασίες που εξαρτώνται από το αγαθό που παράγεται. Οι κύριες διαδικασίες, στις οποίες παράγεται το καταναλωτικό αγαθό, συνοδεύονται από πρόσθετες διαδικασίες που συνδέονται λίγο πολύ με την κύρια διαδικασία και όλες μαζί έχουν αντίκτυπο στο περιβάλλον. Η πολυπλοκότητα αυτών των διαδικασιών, ο αριθμός, το είδος και η έκταση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων εξαρτώνται από τον τύπο του παραγόμενου προϊόντος, αλλά και από τη χρησιμοποιούμενη τεχνολογία [8].

Προκειμένου να δημιουργηθούν περιβαλλοντικές στάσεις, είναι σημαντικό να ευαισθητοποιηθούν οι καταναλωτές σχετικά με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της κατανάλωσής τους. Ένα άλλο ουσιαστικό στοιχείο είναι η καλή γνώση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των προϊόντων που καταναλώνονται καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής τους. Δεδομένου ότι το κύμα συναισθηματικής ευαισθητοποίησης που συνδέεται με τη δίκαιη επιδίωξη για την προστασία του περιβάλλοντος προκαλεί πολλές ψευδείς απόψεις που παραμένουν στην αντίληψη του κοινού, αξίζει να αναζητηθούν αντικειμενικά εργαλεία που παρέχουν αξιόπιστες πληροφορίες. Ένα τέτοιο εργαλείο είναι ο οικολογικός ισολογισμός (Eco balance).

Ένας οικολογικός ισολογισμός επιτρέπει μια ολοκληρωμένη οικολογική αξιολόγηση διαφόρων αντικειμένων, όπως τα προϊόντα και οι ομάδες τους, οι διαδικασίες ή τα συστατικά τους, οι τεχνολογίες, τα συστήματα και οι αλγόριθμοι λειτουργίας, καθώς και ολόκληρες εταιρείες. Το οικολογικό ισοζύγιο επιτρέπει την ποσοτική και ποιοτική σύγκριση της εισροής μιας δεδομένης εξισορροπητικής μονάδας (σύστημα, μονάδα, διαδικασία κ.λπ.) με την εκροή της, καλύπτοντας τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις αυτής της μονάδας. Η διαδικασία εξισορρόπησης συγκρίνει τα στοιχεία εισόδου, δηλαδή τα υλικά, την ενέργεια, το νερό, τα ορυκτά, τα χημικά κ.λπ., με τα στοιχεία εξόδου (εκροές), δηλαδή τα προϊόντα, τα απόβλητα, τη ρύπανση και τις απώλειες. Τα αποτελέσματα ενός περιβαλλοντικού ισολογισμού επιτρέπουν μια αντικειμενική ποσοτική και ποιοτική εκτίμηση του αθροίσματος των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων ενός προϊόντος καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής του (“από την κούνια μέχρι τον τάφο”). Ο περιβαλλοντικός ισολογισμός καθιστά δυνατή τη δημιουργία των λεγόμενων περιβαλλοντικών προφίλ υλικών ή προϊόντων με συγκρίσιμες λειτουργίες. Με αυτά τα δεδομένα, είναι δυνατή η επιλογή προϊόντων, διαδικασιών, εξοπλισμού, τεχνολογιών με λιγότερες αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Τα αποτελέσματα της οικολογικής ισορροπίας θα πρέπει να φτάσουν σε ένα ευρύ κοινό, προκειμένου να υπάρξει ευαισθητοποίηση για την επίτευξη βιώσιμης κατανάλωσης.

Η κοινή αντίληψη των προϊόντων και των περιβαλλοντικών επιπτώσεών τους συνδέεται, μεταξύ άλλων, με τα εκατοντάδες χρόνια παρουσίας ορισμένων πρώτων υλών στο ανθρώπινο περιβάλλον. Το ξύλο, το γυαλί, το χαρτί, τα μέταλλα, για παράδειγμα, θεωρούνται φυσικά και φιλικά προς το περιβάλλον. Η οικολογική ισορροπία μπορεί να αποτελέσει εργαλείο για την εξάλειψη των ψευδών στερεοτύπων όσον αφορά τα φιλικά προς το περιβάλλον προϊόντα και μπορεί να γίνει μια υγιής βάση για την ανάπτυξη ορθολογικής νομοθεσίας. Για παράδειγμα, χάρη στην προσπάθεια που υπήρξε για τη μείωση των επιβλαβών για το περιβάλλον συσκευασιών, το κοινό πείστηκε ως προς την καταλληλόλητα των χάρτινων σακουλιών που χρησιμοποιούνται για τη συσκευασία αγορών έναντι των πλαστικών σακουλιών. Πρέπει να επισημανθεί ότι ο χρόνος αποσύνθεσης του χαρτιού είναι πολύ μικρότερος από αυτόν του λεγόμενου πλαστικού, αλλά όταν εξετάζεται το άθροισμα των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων ολόκληρου του κύκλου ζωής αυτών των προϊόντων, η διαδικασία γίνεται πολύ πιο ξεκάθαρη. Λοιπόν, για να παραχθεί 1 τόνος χαρτιού απαιτείται η κοπή 17 δέντρων, η κατανάλωση ενέργειας 7600 kWh, η ρύπανση 440 000 λίτρων νερού. Ταυτόχρονα, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι το χαρτί για ανακύκλωση δεν πρέπει να είναι λιπαρό. Οι πλαστικοποιημένες συσκευασίες, οι ανομοιογενείς συσκευασίες, με πλαστικές λωρίδες κολλημένες, τυλιγμένες σε ταινία συσκευασίας αποτελούν εμπόδια στην επαναχρησιμοποίηση απορριμμάτων χαρτιού. Αντίθετα, η μεμβράνη LDPE (Πολυαιθυλένιο Χαμηλής Πυκνότητας), από την οποία κατασκευάζονται οι σακούλες, έχει πολύ πιο ευνοϊκή περιβαλλοντική ισορροπία. Σε αυτή την περίπτωση, το υλικό βάσης είναι ομοιογενές, γεγονός που διευκολύνει την ανακύκλωσή του, η εκτύπωση σε μια τέτοια συσκευασία είναι δυνατή, επομένως δεν είναι απαραίτητες οι ετικέτες ανόμοιων υλικών και για το σφράγισμα της συσκευασίας δεν απαιτείται κόλλα ανόμοιου υλικού, καθώς το LDPE μπορεί να σφραγιστεί. Η κατανάλωση λαδιού για χάρτινες και πλαστικές σακούλες είναι παρόμοια, αλλά το βάρος μιας χάρτινης σακούλας είναι 6 φορές μεγαλύτερο και ο όγκος 10 φορές μεγαλύτερος. Αυτή η διαφορά μεταφράζεται σε σημαντικά υψηλότερο περιβαλλοντικό κόστος για τη μεταφορά χάρτινων συσκευασιών. Το οικολογικό ισοζύγιο της συσκευασίας δείχνει ότι για να αντισταθμιστεί το αποτύπωμα άνθρακα μιας χάρτινης σακούλας, θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί τρεις φορές. Παρεμπιπτόντως, μια βαμβακερή τσάντα πρέπει να χρησιμοποιηθεί 131 φορές για το σκοπό αυτό.